Ζαγορίτες έμποροι και η προσφορά τους στο χωριό Ταξιάρχης κατά την Τουρκοκρατία.

Θωμάς Παπαθανασίου

Φιλόλογος

Το χωριό Ταξιάρχης, και με την παλιά του ονομασία Κοχισκό και Κοσικό, απαντάται πρώτη φορά στα χειρόγραφα των Μετεώρων του 16^ου αιώνα(1). Ο οικισμός παρέμεινε σ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας με αμιγή ελληνικό πληθυσμό και δε γνώρισε εξισλαμισμούς, όπως πολλά χωριά της περιοχής.

Σύμφωνα με σωζόμενο φιρμάνι του 1766 θεωρείτο το χωριό «ελεύθερο πάσης επεμβάσεως, πληρώνον μόνο κατ’ αποκοπήν ένα ποσό φόρου ετησίως»(2). Πιθανόν το χωριό απολάμβανε αυτά τα προνόμια διότι ήταν ντερβενοχώρι (3). Από το χωριό, δηλαδή, περνούσε ο εμπορικός δρόμος που συνέδεε τα Γιάννενα με την Εγνατία (4) και πολλοί έμποροι κιρατζήδες έβρισκαν κατάλυμα σε δύο σπίτια που λειτουργούσαν ως χάνια. Με κάποιους από αυτούς τους κιρατζήδες είχε άμεση σχέση το έγγραφο μαρτυρία-που φυλασσόταν στο σπίτι του παππού μου κι έτσι περιήλθε στην κατοχή μου.

Είναι όμως απαραίτητο να τονιστεί ότι το χωριό είχε γίνει τσιφλίκι του Μεχμέτ Αγά των Γρεβενών από το 1824 μέχρι το 1842. Στα 1842 ο Μεχμέτ Αγάς πωλεί πάλι το χωριό στους κατοίκους, σύμφωνα με συμβολαιογραφική πράξη «οικιοθελώς και απαραβιάστως» αντί του ποσού των 60.000 γροσσίων (5).

Σχετικά με το γεγονός της αγοράς του χωριού από τους κατοίκους, η προφορική παράδοση αναφέρει πως οι κάτοικοι, επειδή δε διέθεταν το απαιτούμενο ποσό, συμπεριέλαβαν ως συνεταίρους εμπόρους κιρατζήδες από το Ζαγόρι της Ηπείρου, που έτυχε να φιλοξενούνται στο χωριό. Το έγγραφο λοιπόν έρχεται να φωτίσει με ακρίβεια το γεγονός αυτό και να συνηγορήσει για τη μεγάλη προσφορά των εμπόρων στη λύση του επικείμενου προβλήματοςτων κατοίκων στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Πριν επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε τα όποια συμπεράσματα, παραθέτουμε το περιεχόμενο του εγγράφου, που έχει ως εξής:

«Δια του παρόντος ενυπόγραφου αποδεικτικού και εμμαρτύρου της τελείας θελήσεως γράμματος γίνεται δήλον, ότι σήμερον οι υποφαινόμενοι κάτοικοι Κοσκού μικροί τε και μεγάλοι, το οσπήτιον του συμπατριώτου μας κ. Αναστασίου Σολιώτου, το οποίον παρά του ιδίου χωριανικώς [….] ηγοράσαμεν δια γρόσσια χιλιάδες δέκα οχτώ Ν. 18000 και συνορευόμενον εξ’ ανατολών […..] αυλαγάν [….] εξ’ αριστερών δε με οσπήτιον Αθανασίου Γεώργι, εκ μεσσημβρίας δε με δρόμον βασιλικόν (6), μη δυνάμενοι να το βαστάξωμεν χωριανικώς, κοινή γνώμη και αποφάσει όλων ημών και αυτοπροαιρέτως το επωλήσαμεν εις τους αυταδέλφους κιρατζήδες κ. Παύλον, Αθανάσιον, Δημήτριον και Μιχάλην, δια γρόσσια χιλιάδες δεκαοχτώ Ν. 18000, ομού με τα κατωτέρω σημειούμενα μούλκια του δηλ. χωράφια, αμπέλια, αχυρώνα με αλωνοτόπι, μπαχτσές και ως φαίνονται καταγεγραμμένα. Τα οποία γρόσσια λαβόντες επί χείρας σώα και ανελλιπή, του λοιπού το ειρημένον οσπήτιον ομού με τα εις αυτό ανήκοντα μούλκια του να είναι κτήμα του διαληφθέντων αυταδέλφων κιρατζήδων και μούλκι ελεύθερον από ιντζαρέδες και υπό την δεσποτείαν και κυριότητα αυτών τε και των κληρονόμων των ως αγορασθέν εξ ιδίων αυτών χρημάτων, μένοντες ημείς ξένοι και απαλλοτριούμενοι αυτού του μουλκίου, ως και πας τις έτερος των κατοίκων του χωριού μας, μη δυνάμενοι κατ’ ουδένα [……] μουλκίου δοθέν μέχρι και αυτού του οβολού, οι εξοφλήσαντες μετ’ αυτού [….] τουρκικώτερον […..] υποσχόμενοι να δώσομεν εν πρώτη αιτήσει των αγοραστών το αχτζέ ιχράλι δια να εκδοθεί και το χοτζέτι ευχάρι της βασιλικής κρίσεως.

Εν οσπήτιον με δύο οντάδες και αχούρι και δύο μπαχτσέδες, μίαν αχυρώναν με αλωνοτόπι, εν αμπέλι ταγμένον κιλά τέσσερα και ήμισυ, εν χωράφι εις τζακ του κούτσουρου ταγ. κιλά 6. εν χωράφι εις μιγδαλόλακα ταγ. κιλά πέντε ήμισυ. εν χωρ. εις Κωσ [….] ταγ. κιλ. τέσσερα. εν χωρ. εις στου γκριν του λάκου ταγ. κιλά δύο. εν χωρ. εις απορίγματα ταγ. κιλά τέσσερα ήμισυ. εν χωρ. εις ράχη του δέντρου ταγ. κιλά δύο ήμισυ. εν χωρ. εις του Κώστα τουν κάμπου κιλά πέντε. εν έτερον εις [….] εις γούρνες κιλά 7. εν χωρ. εις κούκον κιλά 8. εν χωρ. επάνω χώρα κιλά 13. έτερον επάνω χώρας κιλά 2. εν έτερον ιδιοντόπον κιλά 2. εν χωρ. εις ρομάνι κιλά 5. εν έτερον εις λιθουσουρόν κιλά 3. εν έτερον εις πασχάλι το λιβάδι κιλά 7. και εν έτερον εις αμπέλια κιλά 5. εν έτερον εις κουρί βακούφικον κιλά 2. δύο έτερα εις γκορτσοπούλες κιλά 3. εν έτερον εις γκορτσοπούλες κιλά 2. Εν έτερον εις σύνορα της μηλιάς κιλά 3. εν έτερον εις βρουκόλακαν κιλά 4. εν χωράφι μπαχτσέν δια ζαρζαβάτι κιλά 1. 

Οι διαληφθέντες αυτάδελφοι κιρατζήδες όντες του λοιπού κατά το ενυπόγραφον τόδε γράμμα ημών των κατοίκων κύριοι όλων των όπισθεν γεγραμμένων και λογιζόμενοι του λοιπού ως συμπατριώται μας αν και εις την ιδίαν των πατρίδα θέλουσι κατοικείν, θέλουσι μετέχειν εξ ίσου και από μοιράν και βουνά, ως και κάτοικοι του χωριού […] βασιλικού τα κλήρια. Εφ’ ω και εις την περί τούτου ένδειξιν εις διηνεκές την ασφάλειαν εγένετο και το παρόν πωλητήριον γράμμα και εδόθη εις χείρας αυτών σφραγισθέν και τη σφραγίδι του χωριού μας, ίνα έχωσι την ισχύν […] τόσω τε και κριτηρίω δικαιοσύνης και υποφαινόμεθα.

                       Τη 7 Μαρτίου 1859 Κουσκώ.

                        Σφραγίδα                        σφραγίδα

                        Άπαντες οι χωριανοί Κοσκού

Δημήτριος μάρκου [….] βεβιόνου τα άνοθεν

Παπαθανάσης βεβιόνου τα άνοθεν

Παπανδρέας βεβιόνου τα άνοθεν

Γηόργη δήμο βεβιόνου τα άνοθεν

Κωσταντή δήμο βεβιόνου τα άνοθεν

Μήτρος γιάνι δήμο βεβιόνου τα άνοθεν

Τούτους(7) γιάνι βεβιόνου τα άνοθεν

Θανάσης δήμο βεβιόνου τα άνοθεν

Δημήτριος Βενιαμίν γράψας μαρτυρώ».

 Είναι ένα δίφυλλο λιτό έγγραφο που στις δίπλες του παρουσιάζει φθορές, γι’ αυτό κάποιες λέξεις ή φράσεις ολόκληρες είναι δυσανάγνωστες.

Είναι πωλητήριο έγγραφο που το συντάσσει κάποιος εγγράμματος και υπογράφει και ο ίδιος ως μάρτυρας. Τίθεται η σφραγίδα του χωριού για να έχει την εγκυρότητα και να κατοχυρώνονται προσωρινά οι αγοραστές, μέχρι να εκδοθεί ο τίτλος ιδιοκτησίας (αχτζέ ιχράλι). Καθώς φαίνεται όλοι οι υπογράφοντες ως κάτοικοι του χωριού πήραν και ένα αντίγραφο, όπως και οι αγοραστές. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι βρέθηκε το έγγραφο στο σπίτι του παππού μου, γιατί ο Παπαθανάσης που υπογράφει ήταν παππούς του παππού μου. Οι υπογράφοντες δεν είναι όλοι κάτοικοι του χωριού, όπως μαρτυρείται σε κάποιο σημείο του κειμένου, αλλά και από τα ομοιωματικά που αφήνει μέχρι το τέλος της σελίδας στο αριστερό μέρος ο συντάκτης. Οι κάτοικοι μάλλον είναι αγράμματοι, αν εξετάσουμε το γραφικό χαρακτήρα των υπογραφών, που υπογράφει για τους περισσότερους το ίδιο πρόσωπο.

Όπως προκύπτει από την προφορική παράδοση, που επιβεβαιώνεται κατά το μέγιστο ποσοστό και από το έγγραφο, ο Αναστάσιος Σουλιώτης γίνεται συνέταιρος μαζί με τους κατοίκους του χωριού όταν αυτό πωλείται από τον Μεχμέτ Αγά στα 1842. Οι κάτοικοι φαίνεται δανείστηκαν τα χρήματα (18000 γρόσσια), τον έκαναν συνέταιρό τους και του υποσχέθηκαν να του επιστρέψουν το ποσό μόλις το συγκεντρώσουν. Επειδή όμως αδυνατούν να πραγματοποιήσουν την υπόσχεσή τους και ο Α. Σουλιώτης χρειάζεται το κεφάλαιο, διότι κατά πάσα πιθανότητα είναι έμπορος, αναγκάζονται να μεταπωλήσουν το μερίδιό τους στους αδελφούς κιρατζήδες Παύλο, Αθανάσιο, Δημήτριο και Μιχάλη. Έτσι εξοφλείται το χρέος προς τον Αθανάσιο Σουλιώτη ο οποίος στη δύσκολη στιγμή τους έβγαλε από το αδιέξοδο και έγιναν ξανά κύριοι του χωριού τους και ανεξάρτητοι οικονομικά από το Μεχμέτ Αγά(8).

 Για άλλη μια φορά επιβεβαιώνεται η προσφορά των Ελλήνων εμπόρων στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Επίσης αποδεικνύονται ακόμη οι σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας που αναπτύσσονται ανάμεσα στους εμπόρους που βρίσκουν εκεί προσωρινή φιλοξενία και περιποίηση.

Οι τελευταίοι αγοραστές κατάγονται από τα Ζαγόρια της Ηπείρου κατά την προφορική παράδοση και δεν εγκαθίστανται ποτέ στο χωριό.

Καθώς το χωριό αυξάνεται με την εγκατάσταση και νέων νοικοκυραίων από άλλα χωριά, οι τελευταίοι αγοραστές και κληρονόμοι τους πωλούν τμηματικά τα περιουσιακά τους στοιχεία μέχρι το 1900, σύμφωνα με όσα μεταδίδονται προφορικά από τους γεροντότερους.

Σημειώσεις και παραπομπές

 1. Μ. Μπέη Δ. Σοφιανού: Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, κωδ.268, φ-1α, β΄ μισό 16^ου αι. Αθήνα 1967.

2. Μ. Γκατζιάνα: Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1979 σελ.36. Θωμάς  Παπαθανασίου: Ιστορική τοπογραφία του χωριού Ταξιάρχης (πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Γρεβενών 1993).

3. Απ. Βακαλόπουλου: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. β΄1964, σελ.290.

4. Ν. Σχινά: Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας τ. Α΄ σελ.79,188.

5. Ν. Γκαζιάνα: όπ. π. σελ. 45.

6. Βασιλικός δρόμος: Κεντρικός δημόσιος δρόμος, συνέχεια του εμπορικού δρόμου από Γιάννενα προς Σιάτιστα.

7. Αντί του Τιότιους ή Ντιόντιους = Θεόδωρος.

8. Μεχμέτ Αγάς: Εκπρόσωπος του Αλί Πασά στη Διοίκηση της περιοχής των Γρεβενών. Πολιτεύθηκε με τις αρχές του Αλί Πασά και με το Κοσκό υπήρξε δίκαιος και φιλικός κατά την προφορική παράδοση.

3. Α. Κούντουρα: Τα αρχαία μέτρα, Ελληνικά, Ρωμαϊκά, Βυζαντινά, Μεταβυζαντινά, Θεσσαλονίκη 1996, σελ.90.

Ερμηνευτικά σχόλια

Α. Γλωσσάρι

Αλωνοτόπι: τόπος για αλώνι. Αλώνι <μεσν. αλών-ιον, υποκορ. του μετγν. άλων <αρχ.Άλως.

Αυλαγάς: καλλιεργήσιμη έκταση δίπλα στην αυλή του σπιτιού. Πιθανόν από τη λ. αυλή + γαία.

Αχούρι: στάβλος. Από το τουρκ. Ahir, ίσως και από το ελλ. αχύρ-ιον.

Αχτζέ ιχράλι: χρηματικό ποσό. Λέξη τουρκ.

Βακούφικος: τόπος που ανήκει σε ιερό. Από το τουρκ. wakf> βακούφι> βακούφικος.

Γρόσσια: το γρόσσι, τουρκικό νόμισμα ίσο με 40 παράδες.

Ζαρζαβάτι: λαχανικό, τουρκ zerzavat.

Ινζαρές: υποθήκη, τουρκ λέξη.

Καλέμι: μουσουλμανικό μέτρο επιφανείας στον Ελληνικό χώρο ίσο με 100 τ.μ.

Κιλό: μέτρο επιφάνειας ίσο με 1200 τ.μ. Ως μέτρο βάρους σιτηρών είναι ίσο με 30 οκάδες ( 1 οκά = 1280γρ). Χρησιμοποιούνταν για τη μέτρηση αγροτικών εκτάσεων και βάρους γεωργικών προϊόντων. Το ένα κιλό (= 30 οκάδες) αναλογούσε με την ποσότητα του σπόρου για 1200 τ.μ. επιφάνειας.

Κιρατζής: αγωγιάτης, από το τουρκ kiratzi.

Μοιρά: το μερίδιο, από το αρχ μοιρώ = μοιράζω.

Μούλκι: το κτήμα, το ακίνητο πλήρους ιδιοκτησίας, μεσν. μούλκιον <τουρκ.mulk.

Οντάς: δωμάτιο, τουρκ oda.

Χοτζέτι και χοτζέτι ευχάρι: πράξη υποθηκοφυλακείου, αντίγραφο δικαιοπραξίας.

Χωριανικώς: συμμετοχή εξ αδιαιρέτου όλων των κατοίκων του χωριού.

Β. Τοπωνύμια

Απορρίγματα: λάκκος που χρησιμοποιείται ως σκουπιδότοπος.

Βρουκόλακας: τόπος, λάκκος σκοτεινός και χαραδρώδης, όπου κατά τη λαϊκή παράδοση εμφανιζόταν βρικόλακες, από το αρχ βρίκελος = τραγικό προσωπείο.

Καραβόπορος: πέρασμα από τον Αλιάκμονα, όπου τα νερά ήταν ρηχά. Παλιότερα στη θέση αυτή χρησιμοποιούσαν αυτοσχέδια βάρκα (καράβι + πόρος).

Κούκος: κορυφή λόφου, μεταφορική σημασία από το πτηνό κούκο, που επιλέγει τις κορυφές και είναι μοναχικό πτηνό.

Κουφογγιά και κουφογγιές: γη που παραμένει χαλαρή και οργώνεται εύκολα.  

Κουρί: δάσος, από το τουρκ koru.

Ρουμάνι: δάσος, από το τουρκ orman.   

Δημοσιεύθηκε στο "Γεφύρι της επικοινωνίας μας"  τον Οκτώβριο του 2006