ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ  ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΓΡΕΒΕΝΑ

 Μαρία Αποστόλου

        Αρχαιολόγος

 ΓΕΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Στα βυζαντινά χρόνια, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τα Γρεβενά υπάγονται αρχικά στην επαρχία Μακεδονία Ι, που ανήκε στην διοίκηση της Μακεδονίας, και αυτή με τη σειρά της στην επαρχότητα του Ιλλυρικού.

Κατά τον 5^ο αιώνα μ.Χ. ήταν τμήμα της επαρχίας Θεσσαλίας ενώ αργότερα υπάγεται στα θέματα Ιλλυρικού και Μακεδονίας.

Οι πρώτες ακριβείς γεωγραφικές πληροφορίες για την περιοχή προέρχονται από σωζόμενους χάρτες του 16^ου αιώνα. Ο ποταμός Αλιάκμονας πάντα αποτελεί τον οδηγό για τον καθορισμό της έκτασης των Γρεβενών.

 Αρκετές προσπάθειες έγιναν μέχρι τώρα για να εντοπισθούν κάποια από τα τοπονύμια που αναφέρει για την περιοχή ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του “Περί κτισμάτων”, (6^ος αιώνας μ.χ) χωρίς να έχουν γενική αποδοχή.

 Κατά την Τουρκοκρατία ο καζάς Γρεβενών υπαγόταν στο πασαλίκι των Ιωαννίνων, ενώ το1839, υπαγόταν στο σαντζάκιο των Σερβίων, που ανήκε στο βιλαέτι Μπιτολίων (Μοναστηρίου).

Στα 1537 τα Γρεβενά αποτελούν ένα από τα δεκαπέντε αρματολίκια στα οποία διαίρεσε την Ελλάδα ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Α΄, πράγμα που φανερώνει πως στις ορεινές περιοχές της επαρχίας, είχε σημειωθεί σημαντική δράση των Ελλήνων κλεφτών και αρματολών.

 Τα Γρεβενά μνημονεύονται για πρώτη φορά σε ιστορικές πηγές από τον 10^ο αιώνα μ.Χ. από τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο με την ονομασία Γρίβανα, ενώ από επιγραφές των κωδίκων της Μονής Ζάβορδας γίνεται γνωστό πως ονομαζόταν Αυλαί. Ακόμη και ο ποταμός Γρεβενίτης που διασχίζει την πόλη ονομαζόταν Αυλίτης. Η ταύτιση του οικισμού Αυλές με την πόλη των Γρεβενών δεν έχει αποδειχθεί μέχρι τώρα. Πάντως η ονομασία Αυλές για την περιοχή αυτή, αντιπροσωπεύει την περίοδο πριν τον 10^ο αιώνα μ.χ γιατί από τους μεσοβυζαντινούς χρόνους επικρατεί η ονομασία Γρεβενό. Η ονομασία Γρεβενά καθιερώθηκε κυρίως μεταξύ των λογίων ενώ στον καθημερινό λόγο όπως και στη δημοτική ποίηση διασώζεται ως Γρεβενό.

Σύμφωνα με τον Pouqueville, η πόλη των Γρεβενών ιδρύθηκε από αποίκους του κάστρου της Βουχάλιτσας, ένα αρχαίο πόλισμα στις όχθες του Βενέτικου ποταμού προς τις παρειές της Πίνδου.

Μια άλλη εξήγηση της δημιουργίας της πόλης (που στηρίζεται σε προφορικές μαρτυρίες) θεωρεί πως πρόκειται για συνοικισμό των γειτονικών οικισμών Αυλές, Βαρόσι και Γρέβιανη.

 Για την ετυμολογική προέλευση του ονόματος των Γρεβενών υπάρχουν πολλές εκδοχές. Όπως από την σλαβική λέξη graben που σημαίνει χτένι, γκρεμός, εδαφική κατολίσθηση, ή από την λατινική διάλεκτο που επέζησε στην περιοχή από την Ρωμαιοκρατία στη γλώσσα των Βλάχων, όπως grovinum και grovina που σημαίνει, κοίτη συμβολής ποταμών με αμμοχάλικο και λάσπη, που ίσως είναι και πιο κοντά στην πραγματικότητα.

 Από την εμφάνισή της, η πόλη των Γρεβενών παραμένει πάντα ένα απομακρυσμένο φυλάκιο του Βυζαντινού κόσμου και δεν αναφέρεται στις πηγές. Τις περισσότερες πληροφορίες μας παρέχει για την πόλη ο λόγιος του 13^ου αιώνα Γεώργιος Βαρδάνης και αναφέρει τα Γρεβενά σαν μια πλούσια παραγωγική περιοχή όπου η διαμονή είναι ευχάριστη, οι ναοί όμορφοι και ο κλήρος μορφωμένος.

 Στον 16^ο και 18^ο αιώνα στην πόλη που βρίσκονται σήμερα τα Γρεβενά σημειώνεται η πόλη με το όνομα S. Ziorzi ή S.Giorgio. Πρόκειται πιθανά για τον μητροπολιτικό ναό των Γρεβενών στην περιοχή Βαρόσι, δίπλα στον οποίο βρισκόταν το μητροπολιτικό μέγαρο.

 Τέλος στην τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας στα χωριά της επαρχίας Γρεβενών παρουσιάστηκε αξιόλογη εμπορική και βιοτεχνική δράση, ιδρύθηκαν σχολεία και γνώρισαν ακμή οι διακοσμητικές τέχνες όπως η ξυλογλυπτική, η ζωγραφική και η λιθοπλαστική.

 ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΝΑΟΙ

Σε όλα τα χωριά του Νομού Γρεβενών, υπάρχουν διάσπαρτοι ναοί και μοναστήρια που είναι σημαντικά αρχαιολογικά μνημεία και μάλιστα με ιστορική σημασία. Για τους ναούς, ο κατάλογος είναι μεγάλος όπως: Ο Ιερός Ναός (ΙΝ) Κοίμησης της Θεοτόκου Κνίδης, ο ΙΝ Κοίμησης της Θεοτόκου Σαμαρίνας, ο ΙΝ Αγίου Νικολάου Σαρακίνας, ο ΙΝ Κοίμησης της Θεοτόκου Σπηλαίου, ο ΙΝ Κοίμησης Θεοτόκου Τρικοκκιάς (Νουμπινίτσας), ο ΙΝ Αγίας Παρασκευής Παλαιοχωρίου, ο ΙΝ Αγίου Νικολάου στο Περιβόλι, ο ΙΝ Αγίου Νικολάου Διπόρου, ο ΙΝ Αγίου Δημητρίου στον Ταξιάρχη, ο ΙΝ Αγίου Δημητρίου Μαυραναίων, ο ΙΝ Αγίας Κυριακής Μαυρονόρους, ο ΙΝ Αγίου Γεωργίου στην Κατάκαλη, ο ΙΝ Αγίου Νικολάου στο Κοσμάτι, ο ΙΝ Αγίου Θεοδώρου Μαυρονόρους, ο ΙΝ Αγίου Δημητρίου Άνοιξης, ο ΙΝ Παναγίας στο Διάκο, ο ΙΝ Κοίμησης της Θεοτόκου στο Τριφύλλι.

Στα Γρεβενά υπήρχε και ένας σημαντικός αριθμός μοναστηριών που δεν σώζονται όλα μέχρι τις μέρες μας. Αυτά που διέσωσαν οι πηγές ή η προφορική παράδοση είναι τα παρακάτω: Η Ιερά Μονή (ΙΜ) Αγίου Νικολάου στο Μοναχίτι, που ήταν αρχικά σκήτη σε απόμερη και δασωμένη περιοχή και στη συνέχεια πήρε τη μορφή μοναστηριακού συγκροτήματος με καθολικό, κελιά και αποθηκευτικούς χώρους. Όμως ήδη από το 1886 βρισκόταν σε δεινή κατάσταση.

Κοντά στο Περιβόλι, στη θέση Παλαιομονάστηρο, υπήρξε η ΙΜ  του Αγίου Λουκά που πυρπολήθηκε στις αρχές του 17^ου αιώνα .

Σε άλλη θέση ,στο δρόμο προς την Αβδέλλα, υπήρξε η ΙΜ του Οσίου Ναούμ,

γνωστή και ως Κουρμπέτη, που καταστράφηκε στα μέσα του 18^ου αιώνα.

Μεταξύ Περιβολίου και Αβδέλλας υπήρχε η ΙΜ της Αγίας Τριάδος.

Στη Ροδοσίνιτσα (Μέγαρο) στην τοποθεσία Παλαιομονάστηρο, βρισκόταν η ΙΜ του Αγίου Νικολάου και η παράδοση θεωρεί πως κατά μία εκδοχή με χρήματα των μοναχών κτίστηκε το μονότοξο γεφύρι στο Γρεβενίτικο ποτάμι  πάνω στο παλιό μονοπάτι που ένωνε τους οικισμούς Μέγαρο και Κάστρο.

Η κατεστραμμένη σήμερα μικρή ΙΜ του Αγίου Δημητρίου στο Σειρήνι είχε μοναχούς στις αρχές του 18^ου αιώνα ενώ προφορική παράδοση διασώζει την ύπαρξη της ΙΜ Αγίας Τριάδας σε μικρή απόσταση από την τοποθεσία «Καλόγερος».

Στην Κρέουση (Άνοιξη), στο δρόμο προς την Καλαμπάκα, υπήρχε μικρή Μονή, που εγκαταλείφθηκε το 1925. Το καθολικό της που τιμάται στη μνήμη του Αγίου Δημητρίου, είναι μικρός μονόχωρος ναός με νάρθηκα και με τοιχογραφίες του 17^ου αιώνα. Τέλος οι τοποθεσίες με την ονομασία, «Παλαιομονάστηρο», «Καλογρίτσα», «Βρύση του καλόγερου» μαρτυρούν την ύπαρξη και άλλων μοναστηριών, που σώζονται στην προφορική παράδοση, όπως στην Ρούγα Μοναχιτίου, στην Κιβωτό, στο Μικρολίβαδο, στο Καλόχι και στον Αιμιλιανό.

Τα μοναστήρια που παρουσιάζονται παρακάτω χρονολογούνται από τον 15^ο μέχρι τον 19^ο αιώνα και δείχνουν πώς επηρεάστηκε η μοναστηριακή αρχιτεκτονική και η τέχνη στα Γρεβενά  από το Άγιο Όρος και τα Μετέωρα και μάλιστα κάτω από την  Οθωμανική κυριαρχία. Προφανώς ήταν και τα μεγαλύτερα και τα σημαντικότερα. Αποτελούν ένα σύνολο με καλλιτεχνικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Αυτά είναι: η ΙΜ Παναγίας στο Τορνίκι, η ΙΜ Οσίου Νικάνορα στη Ζάβορδα, η ΙΜ Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο, η ΙΜ Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα, η ΙΜ Αγίου Νικολάου στο Περιβόλι, η ΙΜ Παμμεγίστων Ταξιαρχών στον οικισμό του Ταξιάρχη και η ΙΜ Ευαγγελισμού Θεοτόκου στη Μπουνάσα.

1.   Η   Μονή της Παναγίας στο Τορνίκι

Η   Μονή Κοίμησης  της Θεοτόκου βρίσκεται κοντά στο χωριό Παναγία (κοντά στη Δεσκάτη Γρεβενών) που παλιότερα ονομαζόταν Τορνίκι. Στον κώδικα της μονής Ζάβορδας το 1692, αναφέρονται δύο ονομασίες Τορνίκι μικρό και Τορνίκι τρανό. Δεν είναι ξεκαθαρισμένο αν η μονή πήρε το όνομα από το χωριό ή το αντίστροφο.

Στους ντόπιους το μοναστήρι είναι περισσότερο γνωστό ως «Παλιοπαναγιά». Ορισμένοι μελετητές τοποθετούν την ίδρυση της μονής στο 4^ο  τέταρτο του 15^ου αιώνα, χρονολογώντας τις τοιχογραφίες του ναού του ορόφου, αλλά μάλλον είναι παλιότερο.

Το καθολικό της μονής αποτελεί ένα σημαντικό στο είδος του  μνημείο της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Είναι το μοναδικό διώροφο καθολικό στη Δυτική Μακεδονία. Υπάρχουν βάσιμα στοιχεία πως αρχικά κατασκευάστηκε ο ναός του ορόφου και ο ισόγειος χώρος είχε το ίδιο περίγραμμα για στατικούς λόγους, χωρίς να έχει χρήση ναού. Η διαμόρφωση του ισογείου χώρου σε ναό έγινε πιθανότατα στο  1^ο μισό του 18^ου αιώνα όταν ξεκίνησε και η τοιχογράφησή του, (1728-1730) και συνδέεται είτε με τις λειτουργικές ανάγκες της μονής, λόγω αύξησης των μοναχών, είτε με κάποια χορηγία, όπως δηλώνεται και στην κτητορική επιγραφή του ναού. Και οι δύο ναοί είναι στο εσωτερικό τους κατάγραφοι. Οι τοιχογραφίες του ναού στον όροφο χρονολογήθηκαν στα 1481/1482. Η  κτητορική επιγραφή στο ναό του ορόφου βρίσκεται πάνω από το παράθυρο στη νότια πλευρά και πληροφορούμαστε πως κτήτορες ήταν οι ιερομόναχοι Αντώνιος και πιθανόν Νικόλαος. Στον ισόγειο ναό η ζωγραφική έγινε στα 1728-1730 από τον Πάνο, υιό του ιερέα  Δημητρίου από τα Ιωάννινα.

Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει ορθογώνια κάτοψη και σήμερα σώζονται μόνο η νότια πτέρυγα, ένα τμήμα της δυτικής και λιγοστά λείψανα των υπολοίπων.

2.    Μονή Οσίου Νικάνορα στη Ζάβορδα

Η Μονή του Οσίου Νικάνορος είναι ένα από τα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα του 16^ου αιώνα στη Μακεδονία . Ιδρύθηκε από τον Όσιο Νικάνορα που καταγόταν από πλούσια οικογένεια εμπόρων της Θεσσαλονίκης. Μετά τον θάνατο των γονιών του μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς και αφού περιόδευσε κηρύσσοντας και κάνοντας θαύματα αποσύρθηκε στο Καλλίστρατο όρος πιθανότατα μεταξύ του 1515-1517. Αρχικά έμεινε ως ερημίτης σε σπήλαιο πάνω από τον γκρεμό που βλέπει στον Αλιάκμονα ποταμό, χώρος που έμεινε γνωστός ως ασκηταριό του Οσίου Νικάνορος. Στη συνέχεια μεταξύ των ετών 1532-1534 έρχεται στην κορυφή του όρους, όπου πάνω σε πλάτωμα που υπάρχει βρίσκει μετά από όραμα μια εικόνα της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος όπου παραμένει ως ηγούμενος μέχρι την κοίμησή του στις 7 Αυγούστου 1549. Στη μονή διασώζεται σημαντικό ιστορικό αρχείο με παλιούς και σπάνιους κώδικες, ενώ στο σκευοφυλάκιο διατηρούνται σημαντικά εκκλησιαστικά αντικείμενα της μεταβυζαντινής περιόδου, όπως αργυρά σκεύη, κεντητά άμφια και καλύμματα.

Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και πρόκειται για ένα από τα παλιότερα χρονολογημένα καθολικά της Τουρκοκρατίας εκτός Αγίου Ορούς και Μετεώρων. Στις δύο πλευρές του ιερού βήματος διαμορφώθηκαν δύο ανεξάρτητα παρεκκλήσια, το βόρειο που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Αθανάσιο και το νότιο που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Στο εσωτερικό του καθολικού, ο κυρίως ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες μεγάλης καλλιτεχνικής ποιότητας.

3.    Η   Μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο.

H  Μονή ήταν σταυροπηγιακή και υπαγόταν πνευματικά στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, μέχρι τη διάλυσή της το 1767 και την υπαγωγή των εδαφών της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στις παλιότερες πηγές αναφέρεται ως Σπηλαιώτισσα. Η εφέστια εικόνα της μονής (Κοίμηση της Θεοτόκου) είναι θαυματουργή και παλιότερα θεωρούνταν ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στη Δυτική Μακεδονία. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σχεδόν όλοι οι κάτοικοι εργάζονταν στα κτήματά της. Στο εσωτερικό της λειτουργούσε κρυφό σχολειό όπου μαθήτευσαν οι μετέπειτα οπλαρχηγοί της Πίνδου, Γ.Τόσκας, Θ. Ζιάκας, κ.α. Ακόμη οι μοναχοί διατηρούσαν νοσοκομείο για τη φροντίδα ασθενών, και φτωχών. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση από την μονή πέρασε δύο φορές  ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ιδρύοντας και κρυφό σχολείο. Στις αρχές του 20^ου αιώνα τα πλούσια κειμήλιά της μεταφέρθηκαν στο μοναστήρι της Ζάβορδας με το οποίο η μονή συγχωνεύτηκε το 1935.

Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και κτίσθηκε στα 1633, σύμφωνα με επιγραφή. Το εσωτερικό  είναι κατάγραφο με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες του 17^ου αιώνα. Το ιερό τοιχογραφήθηκε στα 1640 επί ηγουμενίας Παχωμίου, από το ζωγράφο Δημήτριο σύμφωνα  με την επιγραφή που υπάρχει. Το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού με τον τρούλο αγιογραφήθηκε στα 1649/1650 από τους ζωγράφους Νικόλαο και Ιωάννη επί ηγουμενίας Γαλακτίου.

Περίβολος τετραγωνικού ή ορθογωνίου σχήματος όριζε το συγκρότημα. Στη βόρεια πλευρά βρίσκεται το μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο.

4.    Μονή της Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα

Στην τοποθεσία της Μονής βρισκόταν παλιότερα το χωριό, οι κάτοικοι του οποίου, μετοίκησαν στις αρχές του 16^ου αιώνα στον σημερινό οικισμό. Πιθανότατα οι αρχικοί κτήτορες να ήταν δύο μοναχοί, οι Νικηφόρος και Διονύσιος.

Το καθολικό είναι αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή. Το ιερό σε όλες τις επιφάνειες καλύπτεται με τοιχογραφίες της παλιότερης φάσης του ναού. Στον κυρίως ναό υπάρχει ζωγραφική μόνο στον κεντρικό θόλο με την παράσταση του Παντοκράτορα. Χρονολογείται στα 1821 και είναι του Σαμαριναίου καλλιτέχνη Μιχαήλ Αναγνώστου που ζει και δημιουργεί στα τέλη του 18^ου με αρχές του 19^ου αιώνα. Τα κτίρια της μονής δεν σώζονται.

5.   Μονή του Αγίου Νικολάου στο Περιβόλι

Η  Μονή ήταν κτισμένη στη θέση «Μπιθκούκι» πάνω από τον Ασπροπόταμο. Από το σημείο αυτό περνούσε και η ρωμαϊκή Βασιλική οδός (Via Regia). Η ονομασία Άγιος Νικόλαος που συναντάται σε χάρτες της περιοχής από τον 15^ο αιώνα και εξής, αποτελεί και την πιθανή χρονολογία ίδρυσης της μονής.

Στο καθολικό υπάρχει χρονολογία κατασκευής του χαραγμένη στις 30 Ιουλίου 1803.

Από αναφορά, είναι γνωστό, πως είχε 15 κελιά και πως ήταν μονή σημαντικού μεγέθους με αρκετούς μοναχούς.

6.   Μονή των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στον Ταξιάρχη

Το μοναστήρι μάλλον έπαιξε ρόλο στην μετονομασία του χωριού από Κοσκό σε Ταξιάρχη. Η παλιότερη μαρτυρία είναι  χαραγμένη σε μαρμάρινη πλάκα με τη χρονολογία 1768. Στενές ήταν οι σχέσεις του μοναστηριού με το μοναστήρι της Ζάβορδας. Το καθολικό της μονής βρίσκεται στο κέντρο του μοναστηριακού συγκροτήματος και ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες. Σύμφωνα με τη γραπτή επιγραφή ιστορήθηκε το 1848 από τους αδελφούς Βασίλειο, Ιωάννη και Νικόλαο. Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει ορθογώνιο σχήμα και το κωδωνοστάσιο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του μοναστηριού.

7.   Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Μπουνάσα.

Είναι χτισμένο στις πλαγιές του όρους Μπουνάσα και σε μικρή απόσταση περνά ο Αλιάκμονας ποταμός. Είναι γνωστή ως Παναγία Ευαγγελίστρια ή Αγιβαγγιλίστρα. Η παλιότερη γραπτή μαρτυρία που σώζεται στη μονή  είναι η επιγραφή που την χρονολογεί στα 1763. Στο μοναστήρι της Μπουνάσας λειτουργούσε βιβλιοδετείο μέχρι το 1842 και μάλιστα και κρυφό σχολείο. Έπαιξε σημαντικό ρόλο για την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Στο μοναστήρι της Ζάβορδας φυλάσσεται  Ευαγγέλιο του 1866 που προέρχεται από την μονή.

Το καθολικό βρίσκεται στο κέντρο της αυλής και ιδιαίτερο διακοσμητικό στοιχείο αποτελεί το λιθοανάγλυφο περιθύρωμα της εισόδου. Η τοιχογραφία του τρούλου είναι έργο του ζωγράφου Ιωάννη από το Τσούρχλι και χρονολογείται στα 1850. Τέλος οι πέντε δεσποτικές εικόνες του τέμπλου χρονολογούνται στα 1817.

Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει κάτοψη σε σχήμα τετράγωνο και από φωτογραφία του 1916 φαίνεται πως ήταν ακέραιο.

Ας είναι μια αρχή τα παραπάνω στοιχεία για μια καλύτερη και αναλυτικότερη γνωριμία αργότερα, με τα μνημεία των Γρεβενών.

Όλα τα στοιχεία που παρουσιάζονται παραπάνω προέρχονται από την διατριβή της κας Ξανθής Σαββοπούλου-Κατσίκη, Μεταβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στο Ν.Γρεβενών. Συμβολή στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική στη Δυτική Μακεδονία από το 15^ο έως και τον 19^ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2010, όπου και η μέχρι σήμερα γνωστή βιβλιογραφία.